Nga: Julia Constelna
Përktheu: Bajram Karabolli
Kalabria
Biografinë e Ernesto Sabatos duhet ta fillojmë nga Kalabria, prej nga erdhën (në Argjentinë) prindërit e tij, aty nga fundi i shekullit XIX. Si shumë të tjerë të ardhur rishtas, nga ai rajon, edhe ata u futën në jetën e një vendi i cili u ofronte njerëzve me vullnet të mirë mundësi të mëdha pune.
Udhëtimi i parë i Françesko Sabatos, babait të Ernestos, qe nxitur nga i vëllai i vet më i madh, Pedroja. Me të mbërritur, ai filloi punë në shtrimin e rrugëve me kalldrëm dhe në veprat e rrjetit të tubacioneve për të frenuar përrenjtë që përmbytnin qytetin e Buenos Airesit. Ishte pjesëtar i një ndërmarrjeje të vogël familjare e cila punonte për llogari të të tretëve.
“Të afërmit e vet e shfrytëzonin aq shumë, sa u prish me ta dhe nuk i zinte më në gojë”, tregon Ernestoja. “Im at ishte një burrë me taban dhe i fjalës. Nuk dinte ta dridhte kurrë”.
Në fund të shekullit XIX ishte tepër i shpeshtë ai tranzit fshatarësh e argatësh që mbërrinin në Rio de la Plata për të punuar dhe për të bërë para, me të cilat do të ndihmonin, pastaj, ekonomikisht familjarët e tyre që ndodheshin në Itali. Të tjerë shpresonin të arrinin të blinin një banesë të thjeshtë, duke përmirësuar kështu jetën e tyre të vështirë.
Françesko Sabatoja mbërriti në Buenos Aires në bordin e anijes Italie, si pasagjer i klasës së tretë. Sigurisht do të ketë ndarë me udhëtarë të tjerë atë mbresë të zakonshme që provonin të gjithë ata që kapërcenin Atlantikun atëherë. Dukja në horizont e Shkëmbit të Gjibraltarit ishte pragu që tregonte hyrjen e një bote tjetër. Për ata që linin Evropën në atë kohë, ai katana i errët ishte fundi i universit të njohur prej tyre. Me të kapërcyer atë masë gjigande stralli përballë Spanjës, do t’u duhej, për javë të tëra, të përballeshin me oqeanin para se t’u zinte këmba në terra incognita. Tej horizontit të pafund i priste Bota e Re, pothuaj e pakapshme, bashkë me ëndrrat e tyre dhe frikën e tyre për të papriturat.
Disa bij emigrantësh, midis tyre edhe Ernesto Sabatoja, kanë lënë përshkrime prekëse për pasigurinë dhe vetminë e madhe të atyre ikjeve. Ato shënime na kanë bërë të imagjinojmë vuajtjen, copëtimin e zemrës, të atyre që ndaheshin për jetë nga njerëzit dhe vendi i tyre. Do të mbeteshin shkret, pa gëzimet, pa dhimbjet që patën në jetë. Në ato çaste lamtumire, në sytë e prindit mbetej e ngrirë fytyra pikëlluese e birit që e shihte për të fundit herë, mbetej melankolia e gruas së mjerë që nuk do të ishte kurrë më nën mbrojtjen e tij të ëndërruar. Dhe në mendjen e atyre që përcillnin ngelej shtangia nga frika e njeriut të përvuajtur që ikte larg për t’u ndeshur me njerëz të panjohur, me fjalë të pakuptueshme, me një faqe të pafund historie, ende të pashkruar, histori e cila, sa të mbërrinte, do të fillonte me emrin e tij të ndryshuar.
Një shprehje thotë se meksikanët rrjedhin prej actekëve, peruanët prej inkëve dhe argjentinasit prej anijeve.
“Këtu (Argjentinë) nuk pati qytetërime të lashta indigjenësh, si në Peru apo në Meksikë”, pohon Sabatoja. “Argjentina qe ngritur mbi pampën, një metaforë asgjëje. Shikoni këtë qytet: këtu mbërritën miliona emigrantë në pak dekada. Qyteti i kaloi dyqind mijë banorë në fund të shekullit XIX, kësaj monstre të kohës. Askush nuk mund të jetojë pa atdhe, pa një tokë në të cilën të ngulet, të cilën e dashuron. Emigrantët kishin nevojë urgjente për atdhe, për atë gjë solide, të ngjitur për shpirti, pas të cilës do të lidheshin fort. Dhe, në atë perëndim të shekullit XIX, mbërritën në këto dhera tërë baltë turma njerëzish të këputur nga varfëria, prej fshatrave italiane, spanjolle, polake, ruse, gjermane, libaneze… Vinin me guximin që të jep shpresa. Shumica gjeti një tjetër lloj mjerimi, mjerimin e zi të vetmisë. Kishin lënë nënat, të dashurat, vëllezërit. Si të mos lindte tangoja e famshme për këtë shkak”?
Midis shkronjave dhe gjakut
Në një fragment nga “Apologji dhe refuzim” Sabatoja jep mendimet e veta mbi atdheun:
“I mbështetur tek muri i Kostaneras, me shpinë nga lumi i madh pranë, në ndonjë buzëmbrëmje vere, rri e kundroj siluetën e këtij përbindëshi të frikshëm, këtij Buenos Airesi të shqetësuar dhe gjigand, të butë dhe të ashpër, të urryer dhe të dashur. Dhe, duke e parë pyes veten se çfarë jemi, çfarë ndodh me ne, ku shkojmë. Pyetje që bëhen edhe më të ankthshme këto ditë që bien gjethe e rizojnë shira të ftohtë. Dhe në këtë mërzi shiu, ne të gjithë jemi të trembur, zemrat tona nuk rrahin me të njëjtin ritëm, ndryshe nga ç’ndodh me një komb që lufton për lirinë e vet, që vuan brengën e vet kolektive apo jeton lavdinë e vet të zakonshme. Dhe atëherë e pyes përsëri veten për kuptimin e ekzistencës sonë, për fatet e të gjithëve ne që jetojmë dhe vuajmë këtu. Sepse, edhe pse në çdo cep të Tokës jeta është misteriozisht kontradiktore, të duket se këtu kjo gjë dëshirohet e kërkohet ethshëm, ndoshta nga cilësia e emigracionit dhe larmisë që na karakterizon. Dhe tashmë duket se askush nuk do të dijë se cila është e vërteta dhe mbi ç’parime duhet ta ndërtojmë atdheun tonë”.
Në shkurt të 1980, gazeta La Vanguardia e Barcelonës i paraqiti Sabatos “Pyetësorin Proust”, bazuar në pyetjet e autorit të “Në kërkim të kohës së humbur”, për t’u përgjigjur me shkrim në një album. Pyetjes se ku dëshironte të jetonte, ky bir emigrantësh kalabrezë iu përgjigj:
Aty ku jetoj, në tokën time. Ashtu siç është, e pafatë, me të meta, është imja. Sepse, aty kam lindur, aty kam qenë fëmijë, aty kam pasur iluzione, aty kam pasur ëndrra për të ndryshuar botën, aty kam dashur, aty kam vuajtur. Sepse, ajo tokë na mëkoi jo vetëm gëzimet dhe virtytet e saj, por, mbi të gjitha, edhe brengat e pasiguritë e saj.
Ajo lidhje u këput për Françeskon dhe Xhiovaninan para se të agonte shekulli i XX. Dhe mbrapa mbetën ëndrrat që patën, dëshirat për të ndryshuar botën dhe lidhjet e forta familjare. Mbase, me duart e tyre punëtore nuk e kishin prekur dot kurrë lumturinë e vërtetë, mbase, atje në Kalabri, lumturia për ta qe vetëm e ashpër, e vrazhdë dhe tepër e shkurtër, por pikërisht atje mësuan ç’ishte drita, aroma, shija, tingujt dhe tërë misteret e fëmijërisë.
Françesko Sabatoja kishte lindur në brigjet e detit Tirren, ndërsa e shoqja, Xhiovana Ferraro, në San Martino di Finita, një fshat në Apenine, në rajonin Paola, ku katërqind vjet më parë qe strehuar si refugjat një komunitet shqiptar, i cili kishte ruajtur me xhelozi gjuhën dhe zakonet e veta.
Edhe sot e kësaj dite, banorët e atyre krahinave janë aq shqiptarë sa ç’janë edhe italianë. Ernesto Toçi, stërgjyshja e të cilit ishte kushërira e parë e gjyshes nga nëna e Ernesto Sabatos, është një nga mbrojtësit më të mirë të rrënjëve kulturore të komunitetit shqiptar. Për të treguar forcën shpirtërore të atij populli vital, ai tregon historinë e një profesori shqiptar të lindur në Kalabri, fëmijët e të cilit flisnin shumë mirë shqip, italisht, anglisht dhe frëngjisht. Aty nga fundi i viteve gjashtëdhjetë (shekullit XX) profesori jetonte në Paris ku jepte kurse të gjuhës dhe letërsisë italiane. Një mbrëmje, kur u kthye nga universiteti, dëgjoi që bijtë e tij bisedonin frëngjisht me njëri-tjetrin. Atëherë, mblodhi familjen dhe duke treguar derën e shtëpisë tha:
“Kjo derë mbyllet jo vetëm për të mos hyrë qentë dhe furtunat, por edhe për të mos dalë prej këtej ajo çka na përket vetëm neve. Nën këtë çati do të flitet vetëm gjuha jonë shqipe. Kurrë mos harroni se jemi shqiptarë”.
Profesor Toçi ka hulumtuar historitë e disa banorëve të San Martino di Finita-s, midis tyre edhe të Ferrarëve, paraardhësve të nënës së Ernesto Sabatos, dhe sot përpiqet të rimëkëmbë artezaninë që po zhduket.
“Kam organizuar kurse për të përhapur teknikën e hershme të tjerrjes”, tregon Toçi pa e fshehur krenarinë e vet. “Disa shtresa të pajës së nuses stërgjyshërit tanë i bënin duke tjerrë fije gjineshtre, bimë e egër që rritet në krahinën tonë. Tani, kjo zotësi ka humbur. Po ashtu është zhdukur krimbi i mëndafshit: filli i mëndafshit që prodhohej këtu eksportohej në qytetet e lulëzuara të Lukës, Venecias dhe Firences”.
Ka mundësi që edhe Xhiovana Ferraro të ketë endur ndonjë çull me fije gjineshtre në pajën e saj. Kjo grua fine, e fliste në mënyrë të përsosur shqipen, të vetmen gjuhë që kishte mësuar në fshat qysh në fëmijëri. Por në Argjentinë, ku duhet të quhej jo Xhiovana po Huana (Juana), me kohë nuk e foli dot më. I ati i Sabatos, përkundrazi, ishte një fshatar i kalabrez, i varfër nga ekonomia dhe edukimi, që nuk dinte gjë për paraardhësit dhe origjinën e tij çifute.
Në një intervistë të botuar në një revistë në Kalabri, para tridhjetë vjetësh, Sabatoja thotë:
“Jam tepër krenar për çfarë unë kam prej shqiptari. Gjithmonë më është dukur e habitshme që një bir italiani, si unë, të ketë të tillë vetëdije për vdekjen”.
Tek “Engjëlli i skëterrës” (Abaddón, el exterminador), romani i tretë i tij, Sabatoja tregon se, kur ai vetë ndodhej në Paris, kërkonte një gramatikë të shqipes. Shpesh për të përligjur temperamentin e vet, Sabatoja përmend fjalët e Gijom Apoliner (Guillaume Apollinaire) për popullin shqiptar:
“Energji mbinjerëzore dhe prirje për vetëvrasje. Duket gjë e papajtueshme? Sipas meje, kjo është karakteristikë race”.
Inat i vjetër
Thuhet se fisi nga nëna i donja Huanës, rrjedhur nga një degë e të famshmes familje Kavalkanti, kur martoi gjyshen e Sabatos, i dha një goxha pajë, të cilën burri i saj shqiptar e shleu në pak kohë.
“Kishte qenë një burrë gazmor, i dhënë pas verës dhe femrave”, thotë për të Sabatoja. “Ime më thoshte se ia kishte nxirë jetën gjyshes time, gjë për të cilën nëna ime kurrë nuk e fali”.
Për donja Huanën, nëna e saj kishte qenë një grua model dhe ajo gjithmonë e kishte qortuar stërgjyshen e Sabatos, pse nuk u kishte bërë ballë presioneve të një xhaxhai të vet. Ky prift ishte kujdestar i fëmijëve të Markezit të San Martinos dhe, me sa duket, kishte ushtruar influencën e vet për t’u bërë ajo martesë.
Nga madhështia kavalkante kishte ngelur vetëm një unazë me inicialet MS që Maria Sanmarko, stërgjyshja e Ernestos, e martuar me Kavalkantin, e mbajti derisa vdiq. Donja Huana ia dha këtë unazë të çmuar Matildës, gruas së Sabatos, sepse inicialet e kësaj, çuditërisht, përputheshin me ato të unazës. Kjo e fundit e ruan edhe sot e kësaj dite këtë unazë dhe ka vendosur t’ia lërë si trashëgim të mbesës, Marina Sabato, vajza e madhe e Horhes (bir i Sabatos).
“Gjyshja ime vdiq kur ime më ishte tetë vjeçe”, thotë Sabatoja. “Mbase për këtë e mori shumë zët të atin. Ishte një inat që në një farë mënyre e hodhi edhe mbi Shqipërinë dhe shqiptarët. Ne, fëmijëve, si pa dashje, na mësoi ca fjalë nga gjuha e fëmijërisë së saj. Unë di për shembull se bukë do të thotë pan, verë do të thotë vino, bir – hijo etj. Më vjen keq që nuk e mësova dot këtë gjuhë, sepse shqiptarët dhe historia e tyre në Itali më kanë magjepsur”.
Shqiptarët nuk vinin me qëllim pushtimi dhe qëndruan përfundimisht. Sabatoja dyshon se Ferraro, mbiemri i tij nga nëna, nuk ishte origjinal.
“Shumë shqiptarë qenë të detyruar të merrnin mbiemra italianë. Emri origjinal i familjes së nënës time është Papic”.
Toçi, përkundrazi, ka tjetër mendim.
“Papic, të cilin ne e shkruajmë Päpic, nuk është mbiemër shqiptar”, thotë ai. “Këtu është fjala për një farë nofke përçmuese që, në të vërtetë, është një mënyrë me të cilën akoma është zakon ta quajnë një degë të Ferrarëve, degë që nuk është ajo e familjes së nënës së Ernesto Sabatos. Kjo nofkë ka ekzistuar këtu e tre breza, por aktualisht ka filluar të humbasë. Nofkat trashëgohen, mbi të gjitha, kur bazohen mbi karakteristikat e pamjes fizike apo mbi zanatin e atyre që u përkasin”.
Shekuj më parë, në Apeninet kalabreze ngriheshin katunde ku strehoheshin grupe njerëzish fatkeq e të përndjekur. Vendoseshin në maja, pothuaj, të papushtueshme për t’u mbrojtur prej banditëve të cilët kontrollonin një brez të gjerë pyjesh.
Në bregdet nguleshin çifutët si Sabatot, origjina hebraike e të cilëve humbet në mjegullat e kohës. Ata mund të jenë edhe pjesë e kolonëve që erdhën nga Palestina gjatë Perandorisë Romake. Prej tyre, ata që u bënë besnikë të Kishës Valdense, më vonë, u vendosën pranë këtyre majave. Një komunitet i ardhur nga veriu u vendos në shër;bim të një baroni të krahinës dhe themeloi më 1315 Guardia Piemonteze, fshat i cili me vite u fortifikua duke u rrethuar me mure.
Banorëve të kësaj qendre të fortifikuar, më 3 qershor 1561, Markés de Spineli, zot i Fuskaldos, u ngriti një kurth dhe i masakroi. Ai e bëri këtë nga dëshira e ethshme që kishte për të përmirësuar marrëdhëniet dhe tregtitë e veta me klerin e Romës. Kjo ndodhi në momentin kur valdensët – të cilët deri atëherë ishin besnikë të një kulti të thjeshtë dhe pothuaj të fshehtë -, nëpërmjet predikatorëve, qenë njohur me mësimet e Luterit dhe qenë nxitur prej tyre. Atëherë, edhe ata vendosën të hiqnin dorë nga feja e tyre e veçuar dhe të deklaronin pranimin e Kishës Valdense. Edhe sot e kësaj dite, kush viziton atë zonë është i ftuar të nderojë viktimat e asaj pusie në portën e murit rrethues të qytezës, që njihet si Porta e Gjakut.
Huana Ferraro në rrëfimet e saj, të cilat ia mori e reja Matildë dhe i hodhi në ditarin e vet, kujtonte bashkëfshatarët e saj të Guardia Piemontezes dhe zakonet e tyre interesante.
“Ditën zbrisnin poshtë për të punuar arat dhe për të mbledhur gështenja”, tregon Matilda. “Por, me t’u errur ktheheshin në fshat dhe mbyllnin portën e murit. Në kujtimet e donja Huanës kishte fjalë të pakuptueshme, sigurisht, qenë shprehje idiomatike të ndonjë dialekti të Piemontes që u ruajtën shekuj pas mërgimit”.
Fuskladoja, ku lindi i ati i Sabatos, është fshati i parë në jug të Guardia Piemontezes, nja njëqind e nëntëdhjetë metra mbi nivelin e detit. Nga sheshi qendror, i rrethuar prej një shkalle të madhe dhe një parmaku me gurë të latuar, mund të shikosh detin. Fshati mbështetet në një brinjë mali. Atje, jo vetëm duket se është e mundur, por edhe e lehtë, bile e këndshme, të shkosh për të gjetur rrënjët e familjes Sabato. Paragjykimet e përhapura për praninë e mafies dhe egërsinë e vendit zhbëhen përpara ngrohtësisë së banorëve dhe bukurisë së peizazhit.
